Je unafahamu inakadiriwa kuwa, mwanamke hupata hedhi wastani wa mara 400 katika maisha yake? Pia, neno linalotumika sana kuwakilisha hedhi ni "period", neno hili lilianza kutumika kwa mara ya kwanza kwenye miaka ya 1822 likimaanisha tukio linalotokea ndani ya muda fulani au linalojirudia baada ya muda fulani. Leo hii tuangalie mambo mengine 5 muhimu kuyajua kuhusiana na hedhi.

1. Kwa wastani, mwanamke huanza kupata hedhi yake ya kwanza kabisa akiwa na umri wa miaka 12.

2. Mzunguko wa siku za hedhi huwa kati ya siku 21 hadi 35. Ingawa wengi huwa na mzunguko wa siku 28, lakini kuzidi wiki moja au kuwahi kwa wiki moja ni kitu cha kawaida.

3. Mwanamke huzaliwa na mayai milioni 1 hadi 2. Mayai haya, mengi hufa jinsi mwanamke anavyoendelea kuishi na ni mayai 400 tu ndiyo hukadiriwa kufika hatua ya ukomavu tayari kwa uchavushwaji.

4. Msichana anaweza kupata ujauzito kabla ya kuanza hedhi yake ya kwanza. Hii ni kwa sababu, yai huanza kukomaa kabla ya kuona hedhi yake ya kwanza, hivyo kama atashiriki tendo bila kinga, kuna uwezekano wa kupata ujauzito.

5. Wanawake wengi hufikia ukomo wa kupoata hedhi (menopause) wakiwa na umri wa miaka 48 hadi 55.

Utafiti uliofanyika nchini Uingereza kwa kuhusisha wanawake 46,000 umesema ya kwamba matumizi ya dawa za uzazi wa mpango hupunguza hatari ya kupata saratani ya mayai ya mwanamke (ovarian cancer), saratani ya mfuko wa kizazi (uterine cancer) na ya utumbo mpana wa chakula (bowel cancer).Watafiti hao wamesema kinga anayopata mwanamke dhidi ya saratani hizi kutokana na matumizi ya dawa hizi za uzazi wa mpango ni ya muda mrefu mpaka miaka 35 baada ya mwanamke huyo kuacha kutumia dawa hizi za uzazi wa mpango.

Katika utafiti huu, wanawake wa Uingereza walitumia dawa hizi za uzazi wa mpango kwa wastani wa miaka mitatu na nusu wakati wakiwa na umri kati ya miaka 20 mpaka miaka 30.Kinga dhidi ya saratani kwa wanawake hawa waliotumia dawa hizi za uzazi wa mpango kipindi cha ujana wao ilionekana kuwepo mpaka walipotimiza miaka 50, 60 na 70, umri ambao wanawake wanakuwa kwenye hatari kubwa ya kupata saratani.

Watafiti hawa kutoka chuo kikuu cha Aberdeen nchini Uingereza,waliendelea kusema ya kwamba  wanawake waliotumia dawa za uzazi wa mpango walikuwa na hatari pungufu ya  theluthi moja kupata saratani ya mayai ya mwanamke au saratani ya ukuta wa mfuko wa kizazi cha mwanamke (endometrial cancer).Pia wanawake hawa waligundulika kuwa na hatari pungufu ya moja ya tano kupata saratani  zozote zile ikilinganishwa na wanawake ambao hawakutumia dawa hizi za uzazi wa mpango.

Karibia wanawake milioni 3.5 nchini Uingereza hutumia njia hii ya uzazi wa mpango kama njia rahisi kwao. Utafiti huu uliochapishwa katika jarida la American Journal of Obstetrics and Gynaecology utabadilisha mtazamo wa watu kuhusu athari na faida za dawa hizi za uzazi wa mpango.

Mara nyingi wanawake wameambiwa ya kwamba dawa za uzazi wa mpango zinawaweka kwenye hatari ya kupata saratani ya matiti au ya shingo ya kizazi  (cervical cancer) lakini utafiti huu umeonyesha hatari hii huondoka kabisa ndani ya miaka mitano baada ya mwanamke kuacha kutumia dawa hizi za uzazi wa mpango.Wakati mwanamke anapotimiza umri wa kukoma kupata hedhi, kipindi ambacho kwa kawaida huongeza hatari ya kupata saratani za aina tofauti tofauti, lakini kwa wale ambao walitumia dawa za uzazi wa mpango hapo awali hawako kwenye hatari yoyote ile ya ziada ya kupata saratani, walisema watafiti hao kutoka nchini Uingereza.

Fibroids ni moja ya matatizo yanayowasumbua wanawake wengi , kwa lugha ya kawaida, Fibroids maana yake ni uvimbe wa msuli wa kifuko cha uzazi. Uvimbe huu unaweza kuwa na ukubwa tofauti kuanzia kama punje ya harage mpaka ukubwa wa nazi. Wakati mwingine unaweza kudhani ni ujauzito!

Sio kila mwenye fibroids anakuwa na matatizo kiafya. Zinaweza kuwepo miaka mingi bila matatizo yoyote. Hata hivyo inashauriwa kila mwenye fibroids awe anapimwa na daktari angalau mara moja kwa mwaka ili kuona jinsi zinavyoendelea na kuhakikisha kuwa hazikui kwa kasi au kuhatarisha kuwa kansa.

Moja ya swali tulilokuwa tukipokea kutoka kwa wamama wengi ni je nitajuaje kama mtoto wangu ameshiba baada ya kumnyonyesha?, au je ninatakiwa kunyonyesha mara ngapi kwa siku? au, je nitajuaje kama maziwa yangu yanatosha au la? Wamama wengi sana wamekuwa wakiteseka na hili swali. Hakuna jibu la moja kwa moja kwa swali hili , kwani ni mara ngapi utamnyonyesha mtoto hutegemeana sana na mahitaji yake. Mahitaji haya hutegemeana kutokana na umri , uzito, kiasi cha maziwa anachopata na mambo mengine mengi.

Ikumbukwe kuwa, watoto wanaotumia waziwa mbadala (formular) wao hunywa mara chache zaidi ya wale wanaonyonya maziwa ya mama kwa sababu, maziwa ya mama humeng'enywa kwa urahisi zaidi kuliko yale ya unga (ng'ombe).  Ikumbukwe pia, jinsi unavyomnyonyesha mtoto, ndivyo mwili wako unavyotengeneza maziwa zaidi, hii husaidia sana kwa wamama wenye matatizo ya utoaji maziwa ya kutosha.

Hebu tuangalie mahitaji ya maziwa kwa kila kipindi.

Siku za kwanza

Siku za mwanzo za maisha baada ya kuzaliwa, tumbo la mtoto huwa dogo sana, hivyo hahitaji maziwa mengi. Unashauriwa kumnyonyesha kila baada ya saa 1 hadi 3. Katika kipindi hiki, utajua kama mtoto anaendelea kuhitaji kama anaendelea kuvuta na kumeza. Epuka kumuacha mtoto akiwa na maziwa mengi mdomoni kwani inaweza kupelekea kupaliwa. Maziwa ya Mama ni muhimu sana katika siku hizi za mwanzo hivyo jitahidi na hakikisha anapata maziwa ya kutosha.

Wiki za na Miezi ya mwanzo

Kadri mtoto anavyokua, basi tumbo na viungo vyake vinakua vikubwa na kuwa tayari kiutendaji. Kadri siku zinavyoenda, mtoto anakuwa yupo tayari kunyonya zaidi. Jinsi mtoto anvyoendelea kukua, kwakuwa huwa na uwezo wa kunyonya kiasi kikubwa kwa wakati, basi, muda wa kumnyonyesha hupishana kuanzia masaa 2 hadi 4 tofauti na ilivyokuwa siku za awali. Kumbuka, wakati huu, mtoto hutumia muda mwingi kulala, hivyo inawezekana kabisa muda wake wa kunyonya ukapitiliza.

Ikumbukwe pia, hakuna muda rasmi wa kumnyonyesha mtoto, kwani kuna wakati naweza kunyonya kwa muda mrefu na kuna wakati anaweza kunyonya kwa muda mchache kutegemeana na mahitaji yake. Mara nyingi, watoto hunyonya kulingana na mahtaji na huacha pale wanapoona hawahitaji tena.  Katika kipindi hiki, mtoto anaweza kunyonya mara 8 hadi 12 ndani ya masaa 24.

Miezi 6 hadi mwaka mmoja

Kwakuwa kuanzia miezi 6 mtoto anakuwa ameshaanza kutumia vyakula vingine, hivyo muda wa unyonyaji hupishana sana kutoka mtoto mmoja hadi mwingine. Kitu muhimu cha kuzingatia ni kumsoma na kufuatilia mahitaji ya mtoto pale anapohitaji kunyonya au anapokuwa na njaa. Kuna baadhi ya watoto huacha kupendelea kunyonya baada ya kuanza kula vyakula, hivyo kama hali hii itajitokeza kwa mtoto wako, inashauriwa umnyonyeshe kwanza kabla ya kuanza kumpa chakula kingine.

Kumbuka kuwa, hata kama mtoto tayari ameshaanza kutumia vyakula vingine, bado maziwa ya mama tegemeo kuu la virutubisho kwa mtoto katika umri huu, hivyo usiache kuendelea kumnyonyesha hata kama anakula vizuri vyakula vingine.

Miezi 12 hadi 24

Kwa kipindi hiki, mahitaji nayo hutofautiana sana kutoka mtoto mmoja hadi mwingine. Kuna watoto hupendelea kunyonya asubuhi na jioni tuu wakati wengine huendelea kunyonya mara nyingi katikati ya siku au kupishana na mlo wao. Kitu cha msingi ni kumfuatilia na kujua mahitaji ya mtoto bila kumlazimisha au kumpunja.

Utajuaje kama mtoto anahitaji kunyonya?

Inashauriwa Mama kumnyonyesha mtoto pale anapohisi kuwa ana njaa. Wengi wamekuwa wakitegemea kumsikia mtoto analia kama ishara ya njaa, lakini kulia ni ishara ya mwisho ya njaa, ina maana mpaka analia itakuwa ameshasikia njaa na ameshindwa kuvumilia. Pia, kulia haimaanishi kuwa ana njaa, kuna makala inayoelezea Sababu za watoto kulia na jinsi ya kuwabembeleza inaweza kukupa mwanga zaidi kwani si kila kilio ni ishara ya njaa.

Zifuatazo ni baadhi ya ishara kuwa mtoto ana njaa;

• anazungusha kichwa huku na huku
• anaachama mdogo
• anang'atang'ata ulimi kama anamung'unya kitu
• anakula vidole
• analamba midomo
• anajalibu kushikashika

ishara nyingine hutegemeana na mtoto, hivyo kama mama, unatakiwa uhakikishe umezizoea na kujua ishara kuu za mtoto wako.

Ninajuaje kama toto hapati maziwa ya kutosha?

Swali hili ni moja ya maswali ambayo wamama wengi wamekuwa wakijiliza, je nitajuaje kama mtoto anapata maziwa ya kutosha. Zifuatazo ni baadhi ya ishara kuonesha kuwa mtoto hapati mawiwa ya kutosha

• Unamuona anakuwa hajatosheka hata baada ya kunyonya
• anakuwa na njaa kwa vipindi vifupivifupi sana
• anapata choo au mkojo mara chache saaana
• ana hasira na ana lialia sana
• haongezeki uzito

Endapo utaona dalili hizi, zingatia kwenda hospitali au wasiliana na daktari wako kwa ushauri zaidi ili kuweza kupata suluhisho.

Kunyonyesha kuna faida nyingi sana kwa mtoto mchanga pia na kwa mama. Na mara nyingi hili huwa ni umamuzi wa mtu binafsi ila ushauri wa msisitizo unatolewa na chama cha madaktari wa watoto na chama cha madaktari wa magonjwa ya wakina mama vyote vya marekani.

Faida kwa Mtoto

• Virutubisho vilivyomo kwenye maziwa ya mama ni muhimu kwa mtoto mchanga , maana maziwa ya mama huwa uwiano mzuri wa vitamin, protini, na mafuta mazuri na kumuwezesha mtoto kukuwa vizuri
• Vilevile maziwa ya mama huwa na virutubisho vyenye uwezo wa kumkinga mtoto kupata magonjwa kitaalamu antibodies, ambavyo humkinga mtoto mchanga dhidi ya vimelea (bakteria na virusi)
• Maziwa ya mama hupunguza uwezekano wa mtoto mchanga kupata pumu au aleji
• Na vilevile watoto wakinyonyeshwa kwa miezi sita mfululizo bila kuchanganyiwa na vyakula vingine hupunguza hatari ya kupata maambukizi ya masikio, mfumo wa hewa na magonjwa ya kuharisha
• Kuna tafiti ambazo zinaonyesha maziwa ya mama yanaongeza upeo wa kufikiri wa mtoto atakapo kua

Watoto ambao hula chakula cha usiku pamoja na familia yao wanakuwa na afya njema kiakili na kimwili na wana uwezekano mdogo wa kupenda kunywa soda na vyakula hatarishi kwa afya (fast food)

Watafiti kutoka nchini Canada wanasema, watoto ambao mara kwa mara hula chakula pamoja na familia zao wanakuwa na afya njema ya kiakili na kimwili ukilinganisha na watoto ambao hawapati nafasi ya kula chakula pamoja na familia zao.

Watafiti hao wamegundua ya kwamba watoto hao wanapofikisha umri wa miaka 10 wanakuwa na afya njema kiakili, wachangamfu na uwezekano mdogo sana wakunywa vinywaji vyenye sukari kama soda ikiwa watakula chakula mara kwa mara pamoja na wazazi, ndugu au walezi wao.

Utafiti huu ulifanyika kwa muda wa miaka 10, na ulihusisha kuwafuatilia watoto tokea wakiwa wachanga mpaka walipotimiza umri wa miaka 10.

Watafiti hao wanasema,matokeo yao yanathibitisha  ile dhana ya kwamba,kula chakula kwa pamoja kama familia ni muhimu sana kwa binadamu na huleta manufaa mbalimbali kwa sababu  hujumuisha vipengele  vyote muhimu sana vya  mfumo  wetu maisha pamoja na afya za wazazi wetu.

Uwepo wa wazazi wakati wa kula chakula huwapatia nafasi muhimu sana watoto ya kujifunza kujumuika na wengine, kujadiliana kuhusu mambo mbalimbali ya kijamii na kutoa duku duku zao za kila siku na ni fursa adhimu ya kujifunza mijumuiko ya kifamilia kwenye mazingira wanayoyafahamu na salama kiakili’’ alisema Professor Linda Pagani, mtaalamu wa wa elimu ya kiakili kutoka Chuo Kikuu cha Montreal, Canada.

Ni muhimu kwa mzazi/ mlezi kufahamu aina ya chakula kimfaacho mtoto wake hususani yule aliye katika umri wa miezi tisa na nusu mpaka miaka sita. Aina hizi za vyakula na jinsi ya uandaaji wake hutofautiana sana na zile anazokula mtoto mkubwa au mtu mzima. Leo, mtaalamu wetu wa mapishi, Chef Issa anatuletelea ratiba ya chakula cha mtoto wa umri huo.

Homa ya kweli inasababisha wasiwasi hasa katika miezi michache ya kwanza ya maisha ya mtoto. Hii ni kwa sababu mfumo wa kinga kwa watoto huwa bado mchanga na hauna ufanisi sana katika kupambana na maambukizi kwa miezi mitatu au minne ya mwanzo baada ya mtoto kuzaliwa.

Hivyo ni muhimu kujifunza namna sahihi ipasayo kuchukua joto la mtoto wako na kuelewa nini kinaashiria homa ya kweli.

Homa kwa mtoto

Kwa kawaida madaktari husema mtoto ana homa iwapo kama joto la mwili wake litaongezeka na kufikia nyuzijoto 38?? (100.4F) au zaidi. Ni vizuri kujua joto la kawaida la mtoto wako kwa kuchukua vipimo mara chache wakati mtoto yupo katika hali ya kawaida ‘mzima wa afya’.

Nini husababisha homa kwa watoto?

Kuna sababu kadhaa ziletazo homa kwa watoto. Upungufu wa maji mwilini ni mojawapo ya sababu hizo. Aidha joto la watoto wachanga linaweza kuwa juu kufuatia nguo nyingi alizovaa katika mazingira ya joto kiasi. Kwa kawaida inashauriwa mtoto wako avae safu moja zaidi ya mavazi zaidi ya yale ambayo wewe mwenyewe ukivaa yanakufanya ujisikie vizuri, maana yake ni kwamba kama wewe umevaa nguo mbili juu, na ukajisikia vema, basi mtoto wako avae walau nguo tatu ili kulinda joto lake lisipungue wala kuongezeka sana.

Sababu nyingine iwezayo kuleta homa kwa watoto ni maambukizi. Mfumo wa kinga ya mwili wa mtoto unapohisi kuingiliwa na vimelea vya maradhi kama vile bacteria au virusi, hutoa taarifa kwenye ubongo ambao nao hutoa kemikali fulani zinazosababisha joto kupanda mwilini. Kupanda kwa joto huko ambako huitwa homa kunaweza kuwa na faida kadhaa katika mwilini wa mtoto zikiwemo;

• Baadhi ya bakteria na virusi hawapendi hali ya joto la juu na hivyo basi ni rahisi zaidi kuharibiwa na mfumo wa kinga.
• Joto la juu la mwili husaidia mwili kupambana na maambukizi.

Maambukizi katika mfumo wa uzazi wa mwanamke kwa kitaalamu Pelvic Inflamatory Diseases au kwa kifupi PID, ni moja ya matatizo ambayo huwaathiri sana wanawake. Kwa kawaida maambukizi haya huusisha shingo ya uzazi (cervix) hali ambayo hujulikana kama cervicitis, nyama ya mfuko wa uzazi (endometrium) ambayo kitaalamu huitwa endometritis, na mirija ya uzazi (fallopian tubes) hali ijulikanayo kitabibu kama salpingitis.

 PID husababishwa na nini? 

Pamoja na aina kadhaa za vimelea kuhusishwa na PID, vimelea vya jamii ya Neisseria Gonorrhoeae pamoja na Chlamydia trachomatis ndivyo vinavyoongoza kwa umaarufu zaidi katika kusababisha PID kwa akina mama.

Je mwanamke huambukizwaje PID?

Kuna njia kadhaa ambazo mwanamke anaweza kuambukizwa PID. Njia hizo ni pamoja na

• Kufanya ngono isiyo salama
• Maambukizi ya njia ya uzazi hasa kipindi mara baada ya kujifungua (au postpartum period)
• Maambukizi ya njia ya uzazi mara baada ya kutoa mimba kwa njia zisizo salama (post abortion) au mara baada ya mimba kutoka (miscarriage)
• Kutumia vipandikizi vya ndani ya mfuko wa uzazi (IUCD) kama njia mojawapo ya uzazi wa mpango, na
• Kuambukizwa kupitia damu iliyo na vimelea vya PID.

Dalili za PID ni zipi?

Zipo dalili kadhaa za ugonjwa huu wa PID. Miongoni mwa dalili hizi ni

Utangulizi

Ukweli ni kwamba karibu asilimia 3 ya watoto chini ya miaka 15 hupata degedege, nusu ya hawa hupata degedege linalosababishwa na homa kali. Kwa maana hiyo basi, degedege pia linaweza kumpata mtoto asiye na homa kama kifafa. Inakadiriwa kuwa mtoto 1 kati ya 100 hupata degedege la kifafa.

Degedege ni nini?

Degedege ni dalili inayoonesha mvurugano katika ufanyaji kazi wa seli za ubongo. Kwa kawaida, seli za ubongo ambazo kwa kitaalamu huitwa neurons huwasiliana kwa njia ya mtiririko wa umeme (electrical impulses). Ni mtiririko huu wa mawasiliano ya umeme kati ya seli za ubongo ndiyo unaofanya mwili uweze kufanya kazi ipasavyo. Iwapo basi itatokea kuwepo sababu yeyote ile itakayosababisha mawasiliano kati ya seli za ubongo kutokuwa katika mtiririko sahihi mfano kuwepo msisimko wa mawasiliano, hali hiyo husababisha degedege.

Degedege husababishwa na nini?

Zipo sababu nyingi zinazoweza kusababisha degedege. Moja ya mambo yanayoweza kusababisha degedege ni kuwepo kwa jeraha katika ubongo (brain injury) ambalo linaweza kuwa kwa sababu yeyote ile ikiwemo jeraha analopata mtoto wakati wa kuzaliwa (brain ischemia).

Lakini pia kuna baadhi ya familia ambazo zinakuwa na matatizo ya kimaumbile katika ubongo zinazorithiwa toka kizazi hadi kizazi (mfano kifafa). Familia za namna hii huwa na watoto ambao hupatwa na degedege kwa kiasi kikubwa zaidi kuliko familia ambazo hazina matatizo haya.

Vilevile degedege inaweza kuhusishwa na hali ya mabadiliko ya muda mfupi katika ubongo kama vile joto kali, matumizi ya madawa ya kulevya kama cocaine, amphetamine, viwango visivyo vya kawaida vya sukari na sodium katika damu (electrolytes imbalance) na uwepo wa uvimbe katika ubongo (brain tumor).

Sababu nyingine zinazoweza kusababisha degedege 

• saratani ya ubongo,
• matatizo ya kimaumbile katika ubongo ya kuzaliwa nayo (congenital brain defects),
• mashambulizi ya vimelea vya bakteria, virusi, fangasi katika ubongo kama vile ugonjwa wa uti wa mgongo (meningitis).